(Protestant Reformation) प्रोटेस्टेन्ट धर्मसुधार आन्दोलन: एक छोटो परिचय
यस धार्मीक सुधार आन्दोलनको मुख्य तथ्यहरू-
-
सुरुवातको मिति (परम्परागत): अक्टोबर ३१, १५१७
- यस दिन एक जर्मन भिक्षु र धर्मशास्त्री, मार्टिन लुथरले जर्मनीको विटेनबर्गस्थित क्यासल चर्चको ढोकामा आफ्ना "९५ थेसिस" टाँसेका थिए। यी थेसिसहरूमा उनले मुख्यतया तत्कालिन क्याथोलिक चर्चले "इन्डल्जेन्स" (पापको क्षमाका लागि गरिने भुक्तानी) बेच्ने चलनलाई चुनौती दिएका थिए। पैसाम पाप क्षमा पाइने खराब प्रथाको विरोधबाट यस सुधारको कामको सुरूवात भएको थियो।
-
मुख्य विश्वासहरू:
- सोला स्क्रिप्टुरा (धर्मशास्त्रमा मात्र अधिकार केन्द्रित): तत्कालिन समयमा चर्चको परमपरा, पोपको आदेश पनि विश्वास र व्यवहारको लागि अधिकारवाला थिए। तर यस सुधारको पहिलो माग नै बाइबल इसाइ विश्वास र व्यवहारको लागि एकमात्र शिक्षाको अधिकार हुनुपर्छ भन्ने थियो।
- सोला फिड (विश्वास मात्र मुक्तिको आधार): तत्कालिन समयमा क्यथोलिक समुदायले मुक्ति किन्न पाउने समेत व्यवस्था गरेको कारण मुक्ति येशू ख्रीष्टमा विश्वास र परमेश्वरको कृपाद्वारा मात्र प्राप्त हुन्छ, भन्ने दाबि स्थापित गरिएको थियो।
-
मुख्य व्यक्तित्वहरू: मार्टिन लुथरबाहेक, अन्य प्रभावशाली सुधारकहरूमा यिनीहरू पर्छन्:
- उलरिच ज्वीङ्गली (स्विस धर्मसुधार, लगभग १५१९ मा सुरु भयो)
- जोन क्याल्भिन (फ्रान्सेली प्रोटेस्टेन्ट, उनको "इन्स्टिच्युट्स अफ द क्रिस्चियन रिलिजन" नामक पुस्तक १५३६ मा प्रकाशित भयो)
- राजा हेनरी आठौं (सन् १५३० को दशकमा अंग्रेजी धर्मसुधारको सुरुवात गरे, मुख्यतया सम्बन्धविच्छेदको चाहना र चर्चमाथि अंग्रेजी नियन्त्रण स्थापित गर्ने उद्देश्यले)।
-
विचारहरूको फैलावट: यस सुधार सुरू हुन १५औं शताब्दीको मध्यतिर जोहानस गुटेनबर्गले प्रिन्टिङ प्रेस को आविष्कार गर्नु एक महत्त्वपूर्ण धटना थियो। यसले गर्दा लुथरका विचारहरू, सामान्य भाषाहरूमा बाइबलका अनुवादहरू, र अन्य सुधारवादी लेखहरू युरोपभरि द्रुत रूपमा फैलाउन मद्दत गर्यो। मानिसहरू धार्मिक शिक्षाको लागि क्याथोलिक पादरीहरूमा मात्र नभइ बाइबलमा पनि खोजि गर्न थाले र चर्चले सिकाएको शिक्षा बाइबल भन्दा फर पाए। जसको कारण मानिसहरू क्यथोलिक चर्चको विरूद्धमा उभिन सहयता गर्यो।
-
क्याथोलिकको प्रतिक्रिया: ठूलो समुदायले क्यथोलिक चर्चको विरोध गरेर छुट्टिए पछि क्याथोलिक चर्चले पनि आफ्नै आन्तरिक सुधार गर्न थाल्यो, जसलाई काउन्टर-रिफर्मेसन (Counter-Reformation) भनिन्छ (जस्तै, ट्रेंटको परिषद्, जुन १५४५ देखि १५६३ सम्म चलेको थियो)। प्रोटेस्टान्टहरूको शिक्षामा पुर्ण सहमति नजनाए पनि क्याथोलिकहरूले मण्डलीको व्यवहार र नैतिक पक्षमा धेरै सुधार ल्याएका थिए।
प्रोटेस्टेन्ट धर्मसुधार आन्दोलनले युरोपको धार्मिक परिदृश्यलाई गहिरो रूपमा परिवर्तन गर्यो। यसले शताब्दीयौंसम्म चलेका धार्मिक युद्धहरू, शक्तिशाली राष्ट्र-राज्यहरूको उदय, र महत्त्वपूर्ण सामाजिक तथा सांस्कृतिक परिवर्तनहरू ल्यायो, जसको प्रभाव आज पनि विश्वमा देख्न सकिन्छ।
धर्मसुधार आन्दोलनका कारणहरू:
१. क्याथोलिक चर्चभित्र असन्तुष्टि र भ्रष्टाचार:
- शक्ति र धनको दुरुपयोग: धेरै मानिसलाई चर्चले भौतिक लाभ र राजनीतिक प्रभावमा धेरै ध्यान दिएको छ भन्ने लागेको थियो। उनिहरूका अनुसार पोप र बिशपहरूले आध्यात्मिक शक्तिको दुरुपयोग गरिरहेका थिए।
- इन्डल्जेन्सको बिक्री: पापको सजाय कम गर्न (मृतक आफन्तहरूको लागि पनि) चर्चलाई पैसा तिर्ने यो चलन धेरै विवादित थियो र यसलाई चर्चमा भएको गहिरो भ्रष्टाचारको रूपमा हेरिएको थियो।
- सिमोनी (Simony): धार्मिक पदहरू धेरै पैसा दिनेलाई बेच्ने चलनले गर्दा अयोग्य व्यक्तिहरू पनि महत्त्वपूर्ण पदमा पुगेका थिए।
- पादरीहरूको दुराचार: केही पादरीहरूको खराब जीवनशैली र लोभले सर्वसाधारणसँग चर्चको सम्बन्ध बिग्रिएको।
- बाइबल र चर्चका शिक्षाहरूको पहुँचको कमी: त्यस समय सम्म बाइबल मुख्यतया ल्याटिन भाषामा मात्र उपलब्ध थियो, जुन अधिकांश सामान्य मानिसहरूले पढ्न सक्दैनथे। चर्चका सेवा र प्रार्थनाहरू पनि ल्याटिनमै हुन्थे, जसले गर्दा मानिसहरूले शिक्षाहरू प्रमाणित गर्न वा धर्मशास्त्रसँग व्यक्तिगत सम्बन्ध स्थापित गर्न सक्दैनथे। मण्डलीको शिक्षा र सर्वसाधारण बिच ठूलो खाडल तयार भएको थियो।
२. धर्मशास्त्रीय असहमति र सुधारको माग:
- मार्टिन लुथरको "९५ थेसिस" (सन् १५१७): एक जर्मन भिक्षु र धर्मशास्त्री लुथरले इन्डल्जेन्सको बिक्रीलाई खुल्लमखुल्ला चुनौती दिए र धर्मशास्त्रीय समझमा आमूल परिवर्तनको लागि तर्क गरे।
- "सोला स्क्रिप्टुरा" (धर्मशास्त्र मात्र) मा जोड: लुथरजस्ता सुधारकहरूले बाइबल नै विश्वास र आचरणको लागि एकमात्र अधिकार हुनुपर्छ भनी विश्वास गरे, चर्चको परम्परा वा पोपको आदेशमा भर पर्नु पर्दैन भन्ने विचारलाई अधि सारे।
- "सोला फिड" (विश्वास मात्र) मा जोड: सुधारकहरूले मुक्ति येशू ख्रीष्टमा विश्वास र ईश्वरको अनुग्रहबाट मात्र प्राप्त हुन्छ भन्ने कुरामा जोड दिए, न कि असल काम वा चर्चका संस्कारहरूबाट। यो क्याथोलिक चर्चको शिक्षाभन्दा फरक थियो, जसले मुक्ति पाउन विश्वास र असल काम दुवै आवश्यक ठान्थ्यो।
- ईश्वरसँग व्यक्तिगत सम्बन्धको चाहना: मानिसहरू आफैं बाइबल पढ्न र व्याख्या गर्न चाहन्थे र पादरीहरूलाई मध्यस्थकर्ताको रूपमा मात्र हेरी ईश्वरसँग सीधा सम्बन्ध राख्न चाहन्थे।
३. राजनीतिक र आर्थिक कारणहरू:
- राष्ट्रवादको उदय: रोमि साम्राज्यका विभिन्न स्थानिय राजाहरू र राजकुमारहरूले पोप र पवित्र रोमन साम्राज्यबाट बढी शक्ति र स्वतन्त्रता प्राप्त गर्ने अवसरको रूपमा धर्मसुधारलाई देखे। धर्मसुधारलाई समर्थन गरेर, तिनीहरूले आफ्ना क्षेत्रहरूमा चर्च र यसको विशाल सम्पत्तिमाथि नियन्त्रण पाउन सक्थे।
- स्वायत्तताको चाहना: धेरै शासकहरूले विदेशी धार्मिक सत्ता (पोप) को प्रभाव कम गर्न र आफ्नै सार्वभौमसत्ता स्थापित गर्न खोजे।
- आर्थिक असन्तुष्टि: चर्चको ठूलो मात्रामा जमिन र धनसम्पत्ति थियो, जसले समाजका विभिन्न वर्गहरूमा, विशेष गरी बढ्दो व्यापारी वर्गमा असन्तुष्टि निम्त्यायो, जसले आफ्नो आर्थिक हितलाई समर्थन गर्ने धर्म चाहन्थे।
- गुठिहरूको विघटन: इङ्गल्याण्डमा, राजा हेनरी आठौंले गुठीहरू विघटन गरे, तिनीहरूको सम्पत्ति राज्यको लागि जफत गरे र सर्वसाधारणलाई बेचे, जसले धर्मसुधारको लागि समर्थनलाई थप बलियो बनायो।
४. प्राविधिक उन्नति:
- प्रिन्टिङ प्रेस: १५ औं शताब्दीको मध्यमा जोहानस गुटेनबर्गले चल-अक्षर प्रिन्टिङ प्रेसको आविष्कार गर्नु महत्त्वपूर्ण थियो। यसले लुथरका विचारहरू, बाइबलको स्थानीय भाषामा अनुवाद, र अन्य सुधारवादी लेखहरूलाई द्रुत र व्यापक रूपमा फैलाउन सम्भव बनायो, जसले गर्दा धेरै मानिससम्म ती पुग्न सके।
५. सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरू:
- पुनर्जागरण मानवतावाद: पुनर्जागरणले मानवतावाद र व्यक्तिवादलाई जोड दियो, मानिसहरूलाई परम्परागत अधिकारमाथि प्रश्न गर्न र आफैं ज्ञान खोज्न प्रोत्साहन गर्यो, जुन धर्मसुधारको धर्मशास्त्रको व्यक्तिगत व्याख्याको मागसँग मेल खायो।
- जनताको असन्तुष्टि: तत्कालीन सामाजिक र धार्मिक व्यवस्थाप्रति व्यापक जनअसन्तुष्टि थियो, जसले सुधारवादी विचारहरूलाई स्वीकार गर्न मद्दत गर्यो।
धर्मसुधार आन्दोलनका असरहरू:
१. धार्मिक विभाजन र नयाँ सम्प्रदायहरूको उदय:
- पश्चिमी युरोपमा इसाई एकताको अन्त्य: धर्मसुधारले मध्यकालीन पश्चिमी इसाई धर्मको एकात्मक धार्मिक एकतालाई समाप्त गर्यो।
- प्रोटेस्टेन्ट धर्मको उदय: यसले लुथरनवाद, क्याल्भिनवाद, एङ्ग्लिकनवाद, प्रेस्बिटेरियनवाद, र एनाब्याप्टिज्मलगायत विभिन्न प्रोटेस्टेन्ट सम्प्रदायहरूको स्थापना गर्यो।
- क्याथोलिक प्रति-सुधार आन्दोलन (Counter-Reformation): क्याथोलिक चर्चले आफ्नै आन्तरिक सुधारहरू (ट्रेंटको परिषद्) र प्रोटेस्टेन्ट धर्मको फैलावटलाई रोक्न प्रयासहरू गर्यो, जसले गर्दा धार्मिक जोश र द्वन्द्वको तीव्र अवधि सुरु भयो। क्याथोलिक शिक्षा र मिसनरी कार्यलाई बढावा दिन जेसुइट्सजस्ता नयाँ धार्मिक संस्थाहरू स्थापना भए।
२. धार्मिक युद्ध र द्वन्द्व:
- दशकौंको युद्ध: धार्मिक विभाजनहरू प्रायः हिंसात्मक द्वन्द्वहरूमा परिणत भए, जस्तै जर्मन किसान युद्ध, फ्रान्सेली धार्मिक युद्ध, अस्सी वर्षको युद्ध, र विनाशकारी तीस वर्षको युद्ध (१६१८-१६४८), जसले युरोपलाई गहिरो प्रभाव पार्यो।
- बढ्दो सतावट: क्याथोलिक र प्रोटेस्टेन्ट दुवैले फरक धार्मिक विचार राख्नेहरूलाई सताए।
३. राजनीतिक र राज्य निर्माणमा प्रभाव:
- आधुनिक राष्ट्र-राज्यको उदय: धर्मसुधारले पोप र पवित्र रोमन साम्राज्यको अधिकारलाई कमजोर बनायो, जसले राष्ट्रिय राजाहरूमा शक्तिको सुदृढीकरण र स्वतन्त्र राष्ट्र-राज्यहरूको उदयमा योगदान पुर्यायो।
- शक्तिको धर्मनिरपेक्षीकरण: शासकहरूले आफ्ना क्षेत्रहरू भित्रका धार्मिक संस्थाहरूमाथि बढी नियन्त्रण प्राप्त गरे, प्रायः चर्चको जमिन र धन जफत गरे।
- धार्मिक स्वतन्त्रताको अवधारणा (अन्ततः): प्रारम्भिक सुधारकहरूले प्रायः आफ्नै प्रमुख विश्वासहरू स्थापना गर्न खोजे पनि, प्रोटेस्टेन्ट धर्मको विविधता र धार्मिक युद्धहरूको थकानले अन्ततः केही क्षेत्रहरूमा धार्मिक सहिष्णुता र विवेकको स्वतन्त्रताका विचारहरूको विकासमा योगदान पुर्यायो।
४. सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरू:
- साक्षरता र शिक्षामा वृद्धि: बाइबललाई स्थानीय भाषामा पढ्नमा जोडले साक्षरताको माग बढायो र नयाँ विद्यालयहरूको स्थापना भयो।
- स्थानीय भाषाहरूको विकास: बाइबलको अनुवादले राष्ट्रिय भाषाहरूलाई मानकीकरण र लोकप्रिय बनाउन मद्दत गर्यो।
- व्यक्तिवादमा प्रभाव: ईश्वरसँग सीधा, व्यक्तिगत सम्बन्ध र धर्मशास्त्रको व्यक्तिगत व्याख्यामा प्रोटेस्टेन्टको जोडले व्यक्तिवादको ठूलो भावनालाई बढावा दियो।
- "प्रोटेस्टेन्ट कार्य नैतिकता": कडा परिश्रम, मितव्ययिता, र सांसारिक सफलतालाई ईश्वरको कृपाको संकेतको रूपमा महत्त्व दियो, जसले गर्दा पुँजीवादको उदयमा पनि प्रभाव पर्यो।
५. पश्चिमी सभ्यतामा दीर्घकालीन प्रभाव:
- पश्चिमी विचार र मूल्यमान्यताको निर्माण: धर्मसुधारले धर्मको स्वतन्त्रता, विवेकको स्वतन्त्रता, र व्यक्तिको गरिमाका अवधारणाहरूलाई प्रभावित गर्यो।
- कला र साहित्यमा प्रभाव: धार्मिक ध्यानमा आएको परिवर्तन र स्थानीय भाषाहरूमा जोडले कलात्मक र साहित्यिक विकासलाई प्रभावित गर्यो।
- प्रोटेस्टेन्ट धर्मको विश्वव्यापी फैलावटको निरन्तरता: शताब्दीयौंदेखि, मिसनरी प्रयासहरू मार्फत प्रोटेस्टेन्ट धर्म विश्वव्यापी रूपमा फैलिरह्यो।
संक्षेपमा, धर्मसुधार आन्दोलन धार्मिक, राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, र प्राविधिक कारणहरूको संयोजनले भएको एक जटिल र बहुआयामी घटना थियो, र यसका प्रभावहरू युरोपेली समाजका हरेक पक्षमा फैलिए, जसले अन्ततः आधुनिक संसारलाई आकार दियो।
