ख्रीष्टमस पर्वको विकास
ख्रीष्टमस आज एक प्रमुख विश्वव्यापी पर्व बन्न पुगेको छ, तर यसको इतिहास प्राचीन विभिन्न धर्महरूसँग जोडिएका परम्पराहरू र ईसाई धार्मिक विश्वासको मिश्रणबाट उत्पन्न भएको हो। वर्तमान समयमा २५ डिसेम्बरलाई विश्वव्यापी रूपमा ख्रीष्टमसको रूपमा मनाइन्छ। ईसाई समुदायले विशेषगरी प्रभु येशूको जन्म दिनभन्दा पनि उहाँको जन्मको स्मरणको दिनको रूपमा यसलाई मनाउने गरेका छन्। इतिहासमा विभिन्न परम्पराहरू आपसमा जोडिँदै गएर आजको आधुनिक ख्रीष्टमसको विकास भएको हो।
प्राचीन पृष्ठभूमि
ख्रीष्टमसको पृष्ठभूमिमा प्राचीन संस्कृतिहरूका हिउँदको संक्रान्ति पर्वहरूको गहिरो प्रभाव छ। हिउँदको संक्रान्ति (Winter Solstice), अर्थात् जाडो घटेर गर्मिको सुरुवात हुने दिन जसमा जाडो चरम स्थितिमा पुग्दछ, र यसलाई 'सूर्यको पुनरागमन'को समय मानिन्छ, किनकि यस दिनपछि सूर्यको प्रकाश दिनदिनै बढ्न थाल्छ। ख्रीष्टमस एक ईसाई पर्व भएपनि प्राचीन यस्ता धेरै विश्वास र चलनहरूको विस्थापन गरेर बनेको चाड हो। वर्तमान ख्रीष्टमस पर्वमा निम्न प्राचीन पर्वहरूको मिती तथा चलनहरू देख्न सकिन्छ:
साटर्नालिया (Saturnalia):
प्राचीन रोममा डिसेम्बर १७ देखि २३ सम्म साटर्नालिया पर्व मनाइन्थ्यो। यो पर्व कृषिको देवता साटर्नको सम्मानमा मनाइन्थ्यो। यस पर्वमा रङ्गीन परेड, भोज, उपहार दिने परम्परा र सामाजिक भूमिकाको उलटफेर समावेश थियो। मानिसहरूले साम्राज्यको उच्च वर्ग र निम्न वर्गका बीचको भेद-भावलाई अस्थायी रूपमा हटाउँथे, र दासहरूले आफ्नो मालिकको भूमिका ग्रहण गर्थे।
महत्त्वपूर्ण तथ्य: यो पर्व केवल आनंद र उत्सव मात्र थिएन, यसले साटर्नालिया पर्वको सामाजिक र धार्मिक महत्त्वलाई पनि जनाउँथ्यो, जसले कृषकहरू र किसानहरूको कष्टमुक्त भविष्यको प्रतीकको रूपमा काम गर्दथ्यो। यसले मुक्तिको महत्व दिने पर्व ख्रीष्ट मुक्ति दाताको आगमनको रूपमा परिवर्तन भएको देखिन्छ।
युल (Yule):
उत्तर युरोपेली समुदाय जस्तै नोरस र जर्मानिक संस्कृतिहरूमा पनि हिउँदको संक्रान्ति मनाउने चलन थियो। युल पर्व विशेष रूपमा डिसेम्बर २१ का आसपास मनाइन्थ्यो। यो पर्व जीवन र प्रकाशको प्रतीकको रूपमा सदाबहार रूख (जस्तै धुपी र सल्ला)का बोटहरू घर भित्र ल्याएर सजाइ मनाइने गरिन्थ्यो। यस पर्वमा युल लक (एक प्रकारको ठूला र लामो दाउरा) जलाउने परम्परा थियो, जुन हिउँदको अन्धकारबाट मुक्ति र सूर्यको पुनरागमनको प्रतीक मानिन्थ्यो।
महत्त्वपूर्ण तथ्य: युल लकको परम्परा अझै केही युरोपेली संस्कृतिमा प्रचलित छ, जहाँ मानिसहरू घरको चूलोमा एक ठूलो दाउरा जलाउने गर्छन्। तर ईसाई समुदायमा क्रिसमस ट्री राख्ने चलन यही प्राचीन चलनपछि विकास भएको हो।
डाइएस नटालिस सोलिस इन्विक्टि (Dies Natalis Solis Invicti):
रोममा डिसेम्बर २५ मा एक पर्व मनाइन्थ्यो जसलाई "अजय सूर्यको जन्मदिन" भनिन्थ्यो। यस पर्वले सूर्यको महत्व र देवत्वको महत्व प्रस्तुत गर्थ्यो, र यो हिँउदको अन्धकार (छोटो दिनको) समयको अन्त्य पछि सूर्यले फेरी शक्ति र प्रकाश बढाउँदै लाने पुनः उदयको प्रतीक पनि हो।
महत्त्वपूर्ण तथ्य: यो पर्व प्राचीन रोमी संस्कृतिमा अत्यधिक महत्वको थियो, र ईसाईहरूले यस मूर्तिपूजक प्रथालाई विस्थापन गर्न र मानिसलाई परम्परागत मूर्तिपूजक प्रवृत्तिमा भन्दा येशूमा रमाउने बनाउन यसै दिनलाई विस्थापन गरेर ख्रीष्टमसको दिनको घोषणा गरेका थिए। वर्तमान ख्रीष्टमस र प्राचीन रोमी चाडमा डिसेम्बर २५ तारिख बाहेक अरू समानता भेट्न सकिँदैन।
ईसाई विश्वास र ख्रीष्टमस
ख्रीष्टमसको मिति र विशेषताहरूको परिभाषा ईसाई धर्मका विकाससँग जोडिएको छ। बाइबलमा येशूको जन्मको निश्चित मिति छैन, र यसका कारण चौथो शताब्दीतिर रोमका चर्च अगुवाहरूले २५ डिसेम्बरलाई येशूको जन्मको मिति तोक्ने निर्णय गरे। यस निर्णयको उद्देश्य अविश्वासी रोमी नागरिकहरूलाई मूर्तिपूजाबाट येशूको विश्वासमा आकर्षित गर्नु थियो। यसरी, ईसाई विश्वासले मूर्तिपूजक हिउँदे संक्रान्ति पर्वलाई नयाँ धार्मिक अर्थ र नाम दिएर ठूलो सामाजिक क्रान्ति ल्याएको थियो। त्यसैले वर्तमान समयमा कतिले यो दिन येशूको जन्म भएको नभइ सूर्यको पूजा गर्ने दिन भएको ले ईसाइहरूले मान्नु हुँदैन भन्ने तर्क गरेका छन्। यद्यपि यो वास्तविकता बिर्सनु हुँदैन कि यो विशुद्ध ईसाई पर्वको रूपमा बनाइएको हो ताकि सूर्य देवताको पूजा नहोस्।
महत्त्वपूर्ण तथ्य: यो रणनीतिक निर्णयले २५ डिसेम्बरको मिति चयन गरेर धेरै प्राचीन पर्वहरूको अस्तित्व मेट्न सफल भयो र सामाजिक रूपमा ईसाई विश्वासलाई जोड्न सफल भयो। आज संसारभर ख्रीष्टमसलाई येशूको संसारमा आगमनको स्मरणको रूपमा मानिन्छ, तर २५ मा सूर्यको पूजा गर्न जाने मानिसहरूको संख्या निकै थोरै छ। यसले नयाँ धर्मको विकासलाई सहज बनायो र येशूको जन्मको पर्वलाई लोकप्रिय बनाउन मद्दत पुर्यायो।
परम्पराको विकास
इतिहासमा धेरै परम्परा तथा संस्कृतिहरूले ख्रीष्टमसको परम्पराको विकासमा भूमिका खेलेको देखिन्छ। प्राचीन समयदेखि आधुनिक समयसम्म विकसित भएका यी परम्पराहरूमा धार्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक विचारहरूको मिश्रण रहेको छ।
ख्रीष्टमस ट्री (Christmas Tree):
ख्रीष्टमस ट्रीको परम्परा सदाबहार बिरुवा भित्र ल्याउने प्राचीन परम्पराबाट उत्पन्न भएको हो। यसलाई जीवन र उर्वरताको प्रतीक मानिन्थ्यो। यो परम्परा जर्मन भाषी ठाउँहरूमा विशेष लोकप्रिय थियो र पछि १९ औं शताब्दिमा ब्रिटिश रानी भिक्टोरिया र प्रिन्स अल्बर्टको प्रभावमा, यसलाई इंग्ल्याण्डमा प्रचारित गरियो। अहिले ख्रीष्टमस ट्री सजाउने परम्परा विश्वभर फैलिसकेको छ। जर्मनी, इंग्ल्याण्ड र अमेरिका जस्ता देशमा यसको परम्परा निकै बलियो छ।
यसको ईसाई विश्वाससँग सिधै सम्बन्ध नभए पनि मध्यकालिन युगमा जर्मनका चर्चहरूले चर्चको बाहिर रूख, फलफुल र केक सजाउने गर्थे जसका बारेमा बालबालिकाहरूलाई खुवाउने उद्देश्य राखेर गरिएको थियो। तर वर्तमान अवस्थामा ख्रीष्टमस ट्रि केवल शोभायात्राको रूपमा राख्ने गरिन्छ।
उपहार दिने परम्परा (Christmas Gift):
उपहार दिने परम्परा साटर्नालिया पर्व र बाइबलमा उल्लेख भएको तीन जना ज्ञानिहरूले येशूलाई उपहार लिएर भेट्न आएको घटनासँग मेल खाँदछ। उपहार दिने परम्परा १९ औं शताब्दीतिर विशेषगरी ईसाई धर्ममा लोकप्रिय बन्यो। उपहार दिने परम्पराले केवल धार्मिक कारणलाई मात्र सम्मानित गरेको छैन, तर यसले मानिसहरूको आपसी मित्रता र सद्भावलाई पनि प्रोत्साहित गरेको छ।
सान्टा क्लाज (Santa Claus):
सान्टा क्लाजको पात्र प्राचीन ग्रीक बिशप सेन निकोलसबाट प्रेरित छ। सेन निकोलस आफ्नो उदारता र दयाका लागि प्रसिद्ध थिए, र उनीसँग जोडिएका कथाहरू धेरै लोकप्रिय छन्। १८ औं शताब्दीतिर, अमेरिका र इंग्ल्याण्डमा सान्टा क्लाजको आधुनिक स्वरूपका चित्रणहरू बने, जसको चरित्र १८४० को दशकमा वाशिंगटन इरभिङ र "द नाइट बिफोर क्रिसमस" जस्तो कविताले प्रमुख भूमिका निभायो। यद्यपि, सान्टा क्लाजको रूप र शैली वास्तविकता होइन, र यसका धेरै पहलुहरू काल्पनिक छन्। सान्टा क्लाजको रूप रंगीन लुगा, कालो चमचमिलो बेल्ट र सेतो दाह्रीसँग सम्बन्धित छ, र आजको समयमा यो एक प्रमुख चाडको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ।
तर यसरी असत्य पात्रको प्रचार गर्नुको सट्टा, सेन्ट निकोलसको वास्तविक चरित्रको वर्णन र उनको उदाहरणलाई मनाउँदै यस परम्परामा सहभागी हुनु अझ अर्थपूर्ण हुन्छ। सेन्ट निकोलस वास्तविक जीवनका एक उदार र करुणापूर्ण व्यक्ति थिए, जसले साँचो दयालुता र निःस्वार्थता देखाएका थिए।
क्यारोल गीतहरू (Carol Singing):
प्राचीन फ्रान्समा गोलो भएर गीतहरू गाउने र नाच्ने परम्परा थियो। सुरूमा, यी गीतहरू प्राचीन गैर-ईसाई परम्परासँग सम्बन्धित थिए, तर समाजमा ईसाई विश्वासको फैलावटसँगै ख्रीष्टको आगमनका गितहरू गाउन थालियो। यससँगै ख्रीष्टमसका भोजहरूमा परम्परागत रूपमा परिकारहरूको विविधता पाइन्छ, जसले विश्वभरका विभिन्न संस्कृतिहरूलाई परम्परागत खाद्य पदार्थहरूको माध्यमबाट जोडेको छ। यी परिकारहरू प्रत्येक संस्कृति र स्थानको विशेषता दर्शाउँछन्, जसले ख्रीष्टमसलाई सांस्कृतिक आदानप्रदानको एक महत्वपूर्ण मञ्च बनाउँछ।
आधुनिक ख्रीष्टमस
ख्रीष्टमसको परम्परा शताब्दीयौंको विकाससँगै आज परिवार-केंद्रित र व्यावसायिक चाडको रूपमा परिणत भएको हो। १७ औं शताब्दीतिर, न्यू इंग्ल्यान्डका प्युरिटनहरूले ख्रीष्टमसलाई प्रतिबन्धित गरेका थिए, तर १९ औं शताब्दीतिर, यस पर्वको रूप बदलियो र यसलाई धार्मिक र पारिवारिक चाडको रूपमा स्वीकार गरिएको थियो। १८७० मा, संयुक्त राज्य अमेरिकाले ख्रीष्टमसलाई संघीय सार्वजनिक बिदा घोषणा गर्यो, र त्यसपछि यो पर्व एक विश्वव्यापी सांस्कृतिक पर्व बन्यो।
आजको ख्रीष्टमस केवल धार्मिक विश्वासको चिन्ह मात्र नभइ, एक व्यावसायिक र सांस्कृतिक उत्सवको रूपमा परिणत भएको छ, जसले विश्वभर व्यापार, सांस्कृतिक आदानप्रदान, र सामाजिक गतिविधिहरूलाई बढावा दिएको छ। ख्रीष्टमस अहिले एक सांस्कृतिक उत्सव बनिसकेको छ, जसले मानिसहरूलाई सँगै मिलेर खुशी मनाउन प्रोत्साहित गर्छ।
ईसाई समाजले यसरी विश्वव्यापी बनेको चाडलाई मनाउँदै गर्दा, यसको आरम्भिक आत्मिक महत्त्वलाई बिर्सनु हुँदैन। यो चाड मूलतः येशूको जन्मको उत्सवको रूपमा मनाइन्छ, र यसको धार्मिक अर्थलाई सम्झनु महत्त्वपूर्ण छ, जसले मानिसलाई प्रेम, करुणा र शान्तिको सन्देश दिन्छ।
